Ο Αραβικός Κόσμος συγκλονίζεται τους τελευταίους 3 μήνες όπως όλοι γνωρίζουμε.Η μία μετά την άλλη, οι αραβικές χώρες βιώνουν μαζικές διαδηλώσεις, βίαιη καταστολή και στο τέλος, πτώση του εκάστοτε καθεστώτος.
Φυσικά,όλες αυτές οι "δεξαμενές σκέψης"(ινστιτούτα στρατηγικών μελετών κλπ...) δεν πρόβλεψαν αυτές τις εξελίξεις, και βέβαια, δεν μπορούν να προβλέψουν τις συνέπειες αυτών των ιστορικών εξελίξεων,τόσο γιά τους Αραβες όσο και γιά τον υπόλοιπο κόσμο.
Τα γεγονότα αυτά απασχόλησαν αρκετά την σκέψη μου τους τελευταίους μήνες.Οι ερωτήσεις στις οποίες ήθελα να έχω μιά απάντηση, ήταν οι εξής
-υπάρχει κάποιος μηχανισμός, με βάση τον οποίο προέκυψαν αυτά τα γεγονότα;
-γιά ποιό λόγο τα γεγονότα αυτά προέκυψαν την συγκεκριμμένη χρονική στιγμή;
-ενώ οι αραβικές χώρες είναι τόσο διαφορετικές μεταξύ τους, πώς εξηγείται περίπου όλες οι χώρες αυτές να βιώνουν τα ίδια γεγονότα;
-ποιές θα είναι οι συνέπειες γιά τις χώρες αυτές αλλά και γιά τον υπόλοιπο πλανήτη;
Ηθελα δηλαδή είτε να λάβω απαντήσεις, η να δώσω ο ίδιος απαντήσεις,γενικεύοντας.
Και θυμήθηκα το εξής απόσπασμα από συνέντευξη του Π. Κονδύλη με το οποίο συμφωνώ απόλυτα:
"Δεν βλέπω πώς μπορεί να προχωρήσει κάποιος σήμερα σε αξιόλογες γενικεύσεις χωρίς ευρεία εμπειρική παιδεία, χωρίς μακρά τριβή με τις κοινωνικές επιστήμες."
Ευρεία εμπειρική παιδεία όπως την εννοούσε ο Κονδύλης, δεν είχα.Κάποια τριβή και μάλιστα μακρόχρονη με τις κοινωνικές επιστήμες, μάλλον είχα.Σκέφτηκα ότι δεν θα μπορούσα να απαντήσω πειστικά στα ερωτήματα μου.Διότι και να απαντούσα, αυτές οι γενικεύσεις δεν θα ήταν διόλου αξιόλογες.Προσπάθησα να βρώ μέσω δημοσιεύμάτων στον ελληνικό και διεθνή τύπο, απαντήσεις στα ερωτήματα μου.Μέχρι τώρα, δεν βρήκα πειστικές γιά μένα, απαντήσεις.
Σκέφτηκα επίσης πώς θα προσέγγιζε το θέμα ο Π. Κονδύλης,και αν θα προσπαθούσε να θέσει στον εαυτό του τις ίδιες ερωτήσεις, και κυρίως την πρώτη.Και θυμήθηκα το εξής απόσπασμα από συνέντευξη του:
"Το ευρύτερο τούτο γενικευτικό επίπεδο, όταν γίνεται λόγος για τα ανθρώπινα πράγματα, είναι το επίπεδο της κοινωνικής οντολογίας, το οποίο συναπαρτίζεται, όπως το βλέπω εγώ, πρώτον, από μιά θεωρία για το φάσμα και τον μηχανισμό των κοινωνικών σχέσεων μεταξύ ανθρώπων, δεύτερον, από μιά θεωρία για τις ιδιαίτερες εκείνες (πολιτικές) σχέσεις που συγκροτούν και συγκρατούν την κοινωνία ως υπερπροσωπική ολότητα και, τέλος, από μιαν ανθρωπολογία και μιά φιλοσοφία του πολιτισμού ως χαρακτηριστικής φύσεως του ανθρώπου. Προφανώς, το αντικείμενο της κοινωνικής οντολογίας δεν το αποτελούν πάγιες οντότητες, οι οποίες υπάρχουν κατά κάποιο τρόπο πίσω από τα ιστορικά ή κοινωνικά φαινόμενα καθοδηγώντας τα και υποτάσσοντάς τα σε οιασδήποτε μορφής νομοτέλεια· απεναντίας, το αποτελούν οι παράγοντες ή οι δυνάμεις εκείνες που κρατούν σε συνεχή κίνηση τη ζωή των κοινωνικά ζώντων ανθρώπων και ακριβώς γι' αυτό κάνουν σχετική και παροδική μόνον την επικράτηση κάθε επί μέρους «νομοτέλειας» και κάθε επί μέρους αιτιότητας. Με άλλα λόγια, η κοινωνική οντολογία δεν παρέχει ένα ύψιστο πραγματολογικό ή κανονιστικό κριτήριο προς παρατήρηση της ανθρώπινης κοινωνίας και ιστορίας, αλλά παρέχει την θεμελιώδη εκείνη ανάλυση από την οποία προκύπτει γιατί είναι αδύνατη η εύρεση ενός τέτοιου κριτηρίου. Διαγράφει πεδία και πλαίσια μέσα στα οποία κινούνται όσα στοιχεία συναπαρτίζουν το αντικείμενό της, όμως δεν μπορεί να καθορίσει εκ των προτέρων σε ποια κατεύθυνση και με ποιον τρόπο θα κινηθούν. Ακριβώς αυτό της προσδίδει περισσότερη γενικότητα από τις κοινωνικές επιστήμες, οι οποίες αναζητούν τυπολογίες και αιτιότητες. Ας το εξηγήσω αυτό με ένα παράδειγμα, έστω και κάπως χοντροκομμένο. Η κοινωνική οντολογία διαπιστώνει ότι ο άνθρωπος μπορεί, ως φίλος, να θυσιαστεί για άλλους ανθρώπους, ή, ως εχθρός, να τους σκοτώσει, και δουλειά της είναι να κάνει κατανοητή μιά τέτοια πλαστικότητα που επιτρέπει την κίνηση ανάμεσα σε ριζικά αντίθετους πόλους. Δουλειά τής κοινωνιολογίας είναι να βρει υπό ποιες συνθήκες και ποιες τυπικές μορφές συμβαίνει μάλλον το ένα ή μάλλον το άλλο, πότε π.χ. πρέπει μάλλον να αναμένεται ειρήνη μεταξύ των ανθρώπων και πότε μάλλον πόλεμος, ενώ δουλειά της ιστορίας είναι να αναζητήσει τις αιτίες στις οποίες οφείλεται η α ή β συγκεκριμένη ειρήνη και ο α ή β συγκεκριμένος πόλεμος."
Διαβάζοντας και ξαναδιαβάζοντας το παραπάνω απόσπασμα της συνέντευξης του Π. Κονδύλη,προσωπικά καταλήγω στο συμπέρασμα ότι ο Κονδύλης, το πρώτο ερώτημα μου δηλαδή "-με βάση ποιό μηχανισμό προέκυψαν αυτά τα γεγονότα;" δεν θα το έθετε κάν, διότι θα θεωρούσε ότι δεν έχει νόημα.Αν του ετίθετο το ερώτημα, υποθέτω ότι θα απαντούσε ότι δεν υπάρχει κάποιος μηχανισμός μέσω του οποίου προέκυψαν νομοτελειακά οι σημερινές εξελίξεις στον Αραβικό Κόσμο.Τα γεγονότα προέκυψαν από τους παράγοντες η τις δυνάμεις που κρατούν σε συνεχή κίνηση τη ζωή των κοινωνικά ζώντων ανθρώπων σ΄αυτές τις χώρες.Δηλαδή την εξουσία,την θρησκεία,την εξέλιξη της κοινωνίας,την παιδεία, την οικονομία, την εξέλιξη του ατόμου σ΄αυτές τις κοινωνίες,κλπ....
Η συστηματική μελέτη αυτών των παραγόντων και αυτών των δυνάμεων από μελετητές με ευρεία εμπειρική παιδεία,και με μακρά τριβή με τις κοινωνικές επιστήμες,θα έδινε την δυνατότητα ανίχνευσης πεδίων και πλαισιων μέσα στα οποία κινούνται αυτοί οι παράγοντες και αυτές οι δυνάμεις.Με άλλα λόγια, η μελέτη θα έδινε την δυνατότητα κατανόησης του υπό διαμόρφωση πλαισίου αυτών των κοινωνιών,και των πιθανών κατευθύνσεων τους. Η μελέτη δεν θα μπορούσε όμως να καθορίσει εκ των προτέρων σε ποια κατεύθυνση και με ποιον τρόπο θα κινηθούν.
Ετσι όπως το κατανοώ, η μελέτη θα έδινε την δυνατότητα κατάρτισης σεναρίων γιά τις πιθανές εξελίξεις και κατευθύνσεις του Αραβικού Κόσμου, ένα από τα οποία θα ήταν και το σενάριο που βιώνουν σήμερα αυτές οι κοινωνίες.
Σε ότι αφορά το δεύτερο και το τρίτο μου ερώτημα ("γιά ποιό λόγο τα γεγονότα αυτά προέκυψαν την συγκεκριμμένη χρονική στιγμή;"και "ενώ οι αραβικές χώρες είναι τόσο διαφορετικές μεταξύ τους, πώς εξηγείται περίπου όλες οι χώρες αυτές να βιώνουν τα ίδια γεγονότα;")που είναι και τα πιό εύκολα, είναι δουλειά τής κοινωνιολογίας να βρει υπό ποιες συνθήκες και ποιες τυπικές μορφές συνέβησαν τα συγκεκριμμένα γεγονότα.Ειναι τέλος, δουλειά των ιστορικών να αναζητήσουν τις αιτίες στις οποίες οφείλονται τα συγκεκριμμένα γεγονότα.Κατά συνέπεια, η δεύτερη και η τρίτη μου ερώτηση θα απαντηθούν από ειδικούς, σχετικά γρήγορα.
Μένει τώρα το τέταρτο ερώτημα μου, ήτοι
-"ποιές θα είναι οι συνέπειες γιά τις χώρες αυτές αλλά και γιά τον υπόλοιπο πλανήτη;"
Νομίζω ότι είναι κάπως πρόωρο να απαντηθεί το ερώτημα ως προς τις συνέπειες των εξελίξεων γιά τον υπόλοιπο πλανήτη.Αλλωστε αυτές οι εξελίξεις είναι ακόμα υπό διαμόρφωση.
Θα σταθώ γιά λίγο σήμερα στις συνέπειες γιά τις ίδιες τις χώρες που βιώνουν τις εξελίξεις(Τυνησία, Αίγυπτος,Λιβύη,Συρία, Υεμένη, Μπαχρέιν, Μαρόκο, Αλγερία,...).
Στις χώρες αυτές έχουμε τελικά εξεγέρσεις η επαναστάσεις;
Mιά επιτυχημένη εξέγερση μπορεί ν΄αλλάξει τις ορατές δομές ενός καθεστώτος.Δεν μπορεί ν΄αλλάξει τις αόρατες δομές του.Ενας δικτάτορας μπορεί να χάσει την εξουσία σχετικά εύκολα.Ομως το σύστημα διακυβέρνησης που είχε φτιάξει, θα επιζήσει της πτώσης του δικτάτορα.
Η επανάσταση, είναι κάτι άλλο.Ερχεται σε συνέχεια της εξέγερσης, και ανατρέπει τα πάντα, και κυρίως την ολιγαρχία πάνω στην οποία βασιζόταν το καθεστώς.Οπως το λέει ο Alain COTTA στο βιβλίο του "Le regne des oligarchies", η κάθε ολιγαρχία έχει πάντα δύο στόχους.Πρώτον, να επιβιώσει.Δεύτερον,να αυξήσει το εύρος της εξουσίας της.
Κατά συνέπεια, γιά μιά επανάσταση, απαιτείται εξέγερση αλλά και αντικατάσταση της ολιγαρχίας του καθεστώτος.Γιά να την αντικαταστήσεις. πρέπει να έχεις προετοιμάσει από πολύ καιρό μιά άλλη ολιγαρχία η οποία επιθυμεί ν΄αναλάβει την εξουσία και η οποία βασίζεται σε μιά ιδεολογία που θα γίνει αποδεκτή από τον λαό, ο οποίος και θα την στηρίξει.Διότι μόνο ο λαός μπορεί να κάνει επανάσταση.Οι διαδηλωτές η ο όχλος δεν μπορούν να κάνουν επανάσταση.
Η εξέγερση γίνεται με αισθήματα.Η επανάσταση γίνεται με σκέψη και σχεδιασμό.
Με βάση αυτό το σκεπτικό,μπορούμε να επιχειρήσουμε ν΄ανιχνεύσουμε τις εξεγέρσεις και τις επαναστάσεις που βιώνει σήμερα ο Αραβικός Κόσμος, και άρα να προσπαθήσουμε να προβλέψουμε τις συνέπειες αυτών των κοινωνικών εξελίξεων γιά τις χώρες αυτές.
Οπως όλοι γνωρίζουμε, το τηλεοπτικό δίκτυο αλ τζαζίρα και το ιντερνετ (facebook,...) έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην γρήγορη εξάπλωση των διαδηλώσεων σ΄αυτές τις χώρες.Ομως, αυτά τα εργαλεία, λειτουργούν με την εικόνα,με το συναίσθημα, με συνθήματα.Απευθύνονται στους διαδηλωτες και όχι στον λαό.
Το πιό πιθανό κατά συνέπεια, είναι ότι τα κινήματα αυτά είναι μάλλον εξεγέρσεις, παρά επαναστάσεις.Οι ολιγαρχίες στην κάθε χώρα, θα προσπαθήσουν το συντομότερο δυνατόν, να έχουν και πάλι τον έλεγχο.
Βέβαια, πέρα από αυτή την γενική παρατήρηση, η κατάσταση διαφέρει πολύ από χώρα σε χώρα.
Στην Τυνησία, η ολιγαρχία ήταν μαφιόζικου τύπου, και δεν άφηνε ιδιαίτερο χώρο στις υπόλοιπες ισχυρές δομές της κοινωνίας όπως ο Στρατός η η Θρησκεία.Επιπλέον, σ΄αυτή την χώρα, υπάρχει μιά αστική τάξη μορφωμένη, ενώ υπάρχουν και αξιόλογοι διανοούμενοι που ζούν στο εξωτερικό.Κατά συνέπεια, φαίνεται ότι υπάρχει σ΄αυτή την χώρα εν δυνάμει ολιγαρχία που μπορεί ν΄αντικαταστήσει την υφιστάμενη.Οπως είναι σήμερα τα πράγματα, στην Τυνησία θα μπορούσε να προκύψει μιά επανάσταση.Οι προυποθέσεις υπάρχουν.
Στην Αίγυπτο και την Αλγερία,η ολιγαρχία είναι ο στρατός, ο οποίος ελέγχει τα πάντα, ακόμα και την οικονομική ζωή αυτών των χωρών.Είναι δύσκολο να αντικατασταθεί ο στρατός από ένα άλλο εξ ίσου ισχυρό στρατό.Το πιό πιθανό κατά συνέπεια γι΄αυτές τις δύο χώρες, είναι ότι δεν θα προκύψουν επαναστάσεις.Οι υφιστάμενες ολιγαρχίες θα αναλάβουν και πάλι τον έλεγχο,και απλά γιά τα μάτια του κόσμου, θα προκύψει μιά φιλελευθεροποίηση των καθεστώτων προσωρινού χαρακτήρα.
Στο Μαρόκο, η κατάσταση είναι πολύ πιό σύνθετη.Η υφιστάμενη ολιγαρχία, έχει μιά πολύ σημαντική βάση.Συμμετέχουν σ΄αυτήν οι επιχειρηματίες, τα υψηλόβαθμα στελέχη του καθεστώτος,ο στρατός, και εν μέρει οι θρησκευτικοί ηγέτες.Επανάσταση δεν φαίνεται στον ορίζοντα γι΄αυτή την χώρα.Θα υπάρξει μιά φιλευθεροποίηση του καθεστώτος και ως εδώ.
Η Λιβύη είναι μιά ειδική περίπτωση.Δεν έχει υφιστάμενη ολιγαρχία.Δεν έχει και εν δυνάμει ολιγαρχία που θα μπορούσε ν΄αναλάβει την εξουσία.Λόγω του φόβου του Καντάφι γιά πραξικόπημα,ο στρατός είναι ασήμαντος, και η χώρα βασίζεται σε ξένους μισθοφόρους.Η διεθνής επέμβαση δυσκολεύει ακόμα περισσότερο τα πράγματα.Ο κίνδυνος επικράτησης του χάους και της αναρχίας είναι μεγάλος.Η επιστροφή σε πολέμους μεταξύ φυλών δεν θα πρέπει να αποκλειστεί.
Η Περσία βιώνει μάλλον μιά προ-επαναστατική περίοδο.Ολα είναι έτοιμα γιά την επανάσταση.Ολιγαρχία αντικατάστασης υπάρχει.Η ιδεολογία (φιλελευθερισμός αλά περσικά) υπάρχει.
Η Σαουδική Αραβία έχει τις ιδιαιτερότητες της.Ολιγαρχία αντικατάστασης πέραν του θρησκευτικού φανατισμού,δεν υπάρχει.Είναι όμως μάλλον απίθανο οι ΗΠΑ ν΄αφήσουν αυτή την χώρα να οδηγηθεί στο χάος.
Κάπως έτσι βλέπω σήμερα την κατάσταση στον Αραβικό Κόσμο και την Περσία.Βέβαια, δεν γνωρίζω αρκετά αυτούς τους πολιτισμούς, και ενδεχομένως να κάνω λάθος.
Γιά ένα πράγμα όμως είμαι σίγουρος.Γιά τις χώρες όπου απλά έχει γίνει μιά εξέγερση, τίποτα δεν πρόκειται ν΄αλλάξει.Γιά τις χώρες όπου έχει γίνει η θα γίνει επανάσταση, θυμάμαι τα λόγια του κοινωνιολόγου Gustave LE BON : "οι επαναστάσεις συνήθως έχουν ως αποτέλεσμα την μετακίνηση της δουλείας"
Τελικά, η φύση των αλλαγών σ΄αυτές τις χώρες θα έχει συνέπεια κυρίως γιά τον υπόλοιπο πλανήτη.Γι΄αυτό και είναι σημαντικό να τις κατανοήσουμε το συντομότερο δυνατόν.
