Εισαγωγή
Αυτό το βιβλίο του Νικολό Μακιαβέλι γράφτηκε στα 1513, εξήντα ακριβώς χρόνια μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης. Ο τίτλος του ήταν "II principe", δηλαδή «Ο πρίγκηπας», φυσικό άλλωστε αφού είχε τη μορφή επιστολής με οδηγίες για την οργάνωση της διοίκησης προς τον έναν επίδοξο ηγέτη, μόλις 21 ετών τοτε. τον Lorenzo Β' (1492-1519) των Μεδίκων, Λούκατου Ουρμπίνο.
Το κείμενο δε φάνηκε ιδιαίτερα χρήσιμο στον αποδέκτη του, αφού πέθανε έξι χρόνια μετά. Δημοσιεύτηκε στη Ρώμη στα 1532, πέντε χρόνια μετά το θάνατο του ίδιου του Μακιαβέλι. Έκτοτε και επί αιώνες αποτέλεσε σημείο αντιλεγόμενο και αμφιλεγόμενο.Στην Ελλάδα μεταφράστηκε -και από τον Νίκο Καζαντζάκη-, τις περισσότερες φορές με τον τίτλο «Ο Ηγεμών», παρότι το έργο απευθύνεται, όχι μόνο στον αρχικό αποδέκτη του, αλλά σε όποιον ασκεί εξουσία, ανεξαρτήτως τόπου, χρόνου και τρόπου.
Παρά τη διαχρονικότητα του κειμένου και του συγγραφέα του (Βλ. «Ο Machiavelli στο σύγχρονο Marketing & Management», εκδόσεις Περίπλους, 2002) δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ως κείμενο, 490 χρόνια σήμερα μετά τη συγγραφή του, όπως και κάθε άλλο κείμενο της ηλικίας του, προκειμένου να μπορέσει να λειτουργήσει στις μέρες μας το ίδιο αποτελεσματικά με την εποχή της εμφάνισής του, θα χρειαζόταν σύγχρονη εκδοτική αντιμετώπιση.
Ο Μακιαβέλι πέρα από το ότι, όπως είναι φυσικό, χρησιμοποιεί το συντακτικό και την αισθητική του γραπτού λόγου της εποχής του, διανθίζει το κείμενο με σωρεία ιστορικών αναφορών, στην προσπάθεια του να κάνει τον αναγνώστη να καταλάΒει καλύτερα αυτό που θέλει να του πει. Η παράθεση όμως όλων αυτών των παραδειγμάτων σήμερα, μπλέκει τον αναγνώστη αντί να τον διευκολύνει. Πρόκειται για πράγματα της εποχής εκείνης, που συνέβαιναν στην Ιταλία εκείνου του καιρού, στα οποία αναφέρονται πρόσωπα και γεγονότα,προφανώς σημαντικά για την εποχή τους, αλλά χωρίς,από ό,τι φάνηκε στη συνέχεια, διαχρονική ιστορική εμβέλεια τα περισσότερα, με αποτέλεσμα να μην έχουν φτάσει ως εμάς και να φαντάζουν τα ίδια εντελώς άγνωστα στο σημερινό αναγνώστη, αλλά και η μελέτη τους μάλλον περιττή για την ιστορική κατάρτισή του.
Έτσι στις μέρες μας, στο αρχικό κείμενο, οι υποθήκες ή, αν θέλετε, οι απόψεις του Μακιαβέλι μοιάζουν με διαμάντια διάσπαρτα σε μια πληθώρα ανιαρών ιστορικών διηγήσεων. Μέχρι τώρα το πρόβλημα αντιμετωπιζόταν με το να συνοδεύονται οι εκδόσεις του «Ηγεμόνα» από ένα μεγάλο αριθμό υποσημειώσεων και παραπομπών. Η έκδοση που έχετε στα χέρια σας προτείνει άλλον τρόπο: Παραλείπει τα ιστορικά παραδείγματα, εκτός από κάποια που αναφέρονται στην Ελλάδα -αρχαία και νεότερη-, και προσπαθεί να μεταφράσει σε ελληνικό λόγο σημερινό, άμεσο και ρευστό.
Παράλληλα δεν ξεφεύγει ούτε κατ' ελάχιστον από το αρχικό κείμενο. Κρατά τα νοήματα ανέπαφα, και τη δομή του βιβλίου, ίδια με εκείνη της πρώτης έκδοσης.Φυσικά η παράθεση πολιτικών παραδειγμάτων και η συσχέτιση της πραγματικότητας της ιστορίας και της θεωρίας, δεν είναι τυχαία στο Μακιαβέλι, αντιθέτως αποτελεί τη μέθοδό του. Σε αυτή την σχέση ο ίδιος επιφυλάσσει για τον εαυτό του το ρόλο του εξωτερικού παρατηρητή με την ανεξάρτητη από τα γεγονότα προσωπικότητα. Αποφεύγει να κάνει αξιολογήσεις, του αρκούν οι διαπιστώσεις. Μέθοδος που αιώνες αργότερα, στις μέρες μας, θα υποστηριχθεί και ως κοινωνιολογική θεωρία.
Μήπως λοιπόν αποτελεί αυθαιρεσία η αποκοπή της μακιαβελικής θεωρίας από τα πραγματικά περιστατικά που την επιβεβαιώνουν; Ας μη λησμονούμε πως ο συγγραφέας στον «Ηγεμόνα» απευθύνεται στον επίδοξο ηγέτη του 16ου αιώνα, ο οποίος μικρή δυνατότητα είχε να γνωρίζει σε όλη τους την έκταση τα ιστορικά γεγονότα, ακόμα και της εποχής του, και ακόμη μικρότερη να τα αξιολογήσει.
Σήμερα ο Μακιαβέλι εξακολουθεί να έχει απήχηση, ίσως περισσότερο παρά ποτέ. Μόνο που δεν απευθύνεται πλέον μόνο σε Ηγεμόνες, αλλά στον απλό πολίτη, ο οποίος ηγείται ή θέλει να ηγηθεί ενός μεγάλου ή μικρότερου κύκλου ανθρώπων ή ακόμη στον πολίτη που χρειάζεται μια μέθοδο για να καταλάβει τι γίνεται στο πολιτικό σκηνικό της εποχής του. Στον,όμως, εξαιρετικά ενημερωμένο πια πολίτη, που όχι μόνο έχει διδαχθεί ιστορία, αλλά και που μπορεί να παρακολουθεί τις πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις της εποχής του μέσω του CNN, του Αl Jazeera, του Internet καιενός ατέλειωτου πλήθους Μ.Μ.Ε. Που έχει στην χωρίς προσχήματα και αναστολές εποχή μας, στην εποχή που όλα είναι φανερά, αλλά και επιμελώς καλυμμένα, τα ιστορικά παραδείγματα μπροστά στα μάτια του καθημερινά, και που μπορεί έτσι να επιβεβαιώνει με τον πιο άμεσο τρόπο, μέσα από την ίδια του την εποχή, τις παρατηρήσεις του Μακιαβέλι, οι οποίες παραμένουν επί πεντακόσια χρόνια αναλλοίωτες, όσο αναλλοίωτη παραμένει επί χιλιετίες και η ανθρώπινη ψυχή.Για το αν η ζωή η ίδια, ιδίως η κοινωνική, είναι σκληρή και ανήθικη, δεν μπορεί, ασφαλώς, να κατηγορηθεί ο Μακιαβέλι. Αντιθέτως, ο ίδιος επιμένει πως είναι αναγκαίο ο Ηγέτης και να είναι και να παραμένει ενάρετος. Επειδή όμως, αν δεν έχει τη δυνατότητα να απομακρύνεται περιστασιακά από τις αρετές δεν θα παραμείνει για πολύ ηγέτης και τη θέση του θα καταλάβει ένας άλλος, ενδεχομένως καθόλου ενάρετος, για αυτό του συνιστά να μάθει να γίνεται άμα χρειασθεί και λέων και αλεπού. Κι αυτό, επειδή στόχος του Ηγεμόνα δεν είναι να σώσει την ψυχή του, αλλά το κράτος του και την ευημερία των υπηκόων του. Ο Μακιαβέλι θεωρεί πως το να συνδέεις πολιτική και ηθική, αποτελεί είτε ανικανότητα, είτε υποκρισία. Και καταγράφει για τον Ηγέτη, μια δική του, ξεχωριστή από των πολλών ανθρώπων, ηθική.
Ποιος από τους επιτυχημένους σύγχρονούς του ηγέτες άλλωστε πήγε μπροστά ακολουθώντας την επιταγές του Ουμανισμού της εποχής του; Αντίθετα πήγαν μπροστά όσοι ηγέτες έθεσαν τις ικανότητές τους και την καλή τους τύχη στην υπηρεσία του λαού, όσοι στήριξαν την ελευθερία του ανατέλλοντος εκείνη την εποχή πνευματικά ανεξάρτητου ανθρώπου, προφυλάσσοντας τους θεσμούς και κτυπώντας τη διαφθορά με όποιο μέσο. Το ίδιο συνέβηκε και με τους ηγέτες των τελευταίων πεντακοσίων χρόνων, το ίδιο συμβαίνει και με τους ηγέτες της εποχής μας.
Φαντάζομαι ότι ούτε ο Μακιαβέλι θα είχε αντίρρηση για την εκδοχή του «Ηγεμόνα» του που έχετε στα χέρια σας, αφού δικό του είναι το «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα». Πόσο μάλλον που η προσέγγιση ενός τόσο πολυσυζητημένου κλασικού κειμένου, όχι κατ' ανάγκη για να το υιοθετήσει κανείς, αποτελεί, ούτως ή άλλως, «άγιο» σκοπό. Από εκεί και πέρα οι εραστές του «τύπου των ήλων», αλλά και των λεπτομερειών της Ιστορίας, δεν έχουν παρά να ανατρέξουν στο αρχικό κείμενο, πολύ προσιτό άλλωστε από τις σχεδόν δέκα ελληνικές μεταφράσεις του μέχρι σήμερα.
Διονύσης Βίτσος
Ο Νικολό Μακιαβέλι προς τον Εκλαμπρότατο Λορέντσο των Μεδίκκων*
Όσοι θέλουν να γίνουν αρεστοί σε έναν Ηγέτη διαλέγουν για να του κάνουν δώρο ό,τι είναι σίγουροι πως θα τον ευχαριστήσει ιδιαιτέρως, όπως άλογα, όπλα, Βαρύτιμα ωραία υφάσματα, κοσμήματα με πολύτιμους λίθους,και πάντα, φυσικά, κάτι αντάξιο της μεγαλοπρέπειάςτου ως Ηγέτη.
Επιθυμώντας κι εγώ να λάβω την ευχαρίστηση να σας παρουσιάσω ένα ελάχιστο δείγμα της εκτίμησης μου,σκέφτηκα να σας προσφέρω κάτι. Όμως ανάμεσα στα υπάρχοντά μου δε βρήκα κάτι πολυτιμότερο, αλλά και ικανότερο να εκφράσει την αγάπη μου σε σας, από την εμπειρία μου για το πώς κινούνται και λειτουργούν οι ηγέτες, εμπειρία που απέκτησα όχι μόνο ζώντας για πολλά χρόνια δίπλα τους, αλλά και μελετώντας προσεχτικά ιστορία και αρχαία κείμενα.Την όποια εμπειρία μου την συγκέντρωσα σε ένα μικρό κειμενάκι το οποίο και στέλνω στην Εκλαμπρότητά Σας.
Ξέρω, Βέβαια, πως το δώρο μου είναι πολύ μικρό για σας, όμως πιστεύω πως θα λάβετε την καλοσύνη να το αποδεχθείτε, αναλογιζόμενος πως δε θα μπορούσα να βρω καλύτερο τρόπο να σας μεταφέρω σε ελάχιστο χρόνο όλα όσα μάθαινα επί πολλά χρόνια, καταβάλλοντος πάρα πολλούς κόπους και αντιμετωπίζοντας πολύ μεγάλους κινδύνους.Το κείμενό μου δεν το παραγέμισα με ρητορείες, ωραιολογίες, συναισθηματισμούς και όλα αυτά τα στολίδια που οι περισσότεροι συνηθίζουν να βάζουν στα γραπτά τους.
Ήθελα, αν υπάρξει κάτι που θα μπορούσε να το κάνει ευχάριστο και χρήσιμο, να είναι η αλήθεια και η πρωτοτυπία των όσων υποστηρίζει.Καθόλου δε θα ήθελα να θεωρηθώ αλαζόνας εγώ που,άνθρωπος της κατώτερης κοινωνικής τάξεως, τολμώ να μελετήσω και να κωδικοποιήσω κανόνες που θα χρησιμοποιήσουν επιφανείς Ηγέτες, προκειμένου να κυβερνήσουν.
Όμως, όπως εκείνοι που σχεδιάζουν τη ρυμοτομία μιας πόλης κατεβαίνουν στις πεδιάδες για να δουν τη διάταξη των βουνοκορφών και ανεβαίνουν στα Βουνά για να δουν τη διάταξη των κάμπων, έτσι ακριβώς, για να καταλάβεις απόλυτα τη φύση ενός λαού,πρέπει να είσαι Ηγέτης του, αλλά και για να καταλάβεις τη φύση του Ηγέτη πρέπει να είσαι άνθρωπος του λαού.Κάτω από τέτοιο πνεύμα λοιπόν, ας δει η Εκλαμπρότητά Σας αυτό το δωράκι που της στέλνω. Κι αν το διαβάσει με προσοχή, θα υπάρξουν περισσότερες πιθανότητες να ικανοποιηθεί η επιθυμία μου να δω τις τόσες αρετές της πλαισιωμένες από καλοτυχία και μεγαλείο.Κι αν καμιά φορά η Εκλαμπρότητά Σας από το υψηλό βάθρο της στρέψει το βλέμμα της και κατά τα μέρη μας, θα μάθει πόσο αναξιοπαθώς υπομένω τις μεγάλες και διαρκείς κακοτυχίες μου.
* Λορέντσο των Μεδίκκων (1492-1519): Δούκας του
Ουρρπίνο, ετών 21 όταν γράφτηκε αυτό το γράμμα.
Η κατάκτηση της εξουσίας
Να ξέρεις πως για να αποκτήσεις την εξουσία Δύο τρόποι ανέκαθεν υπάρχουν:να την κληρονομήσεις ή να την κατακτήσεις.
Δύο μέσα ανέκαθεν υπάρχουν:τα όπλα τα δικά σου ήτα όπλα των άλλων.
Δύο προϋποθέσεις ανέκαθεν υπάρχουν:η τύχη ή η ικανότητα.
Όταν η εξουσία κληρονομείται
Όταν αποκτάς την εξουσία από κληρονομιά, τα πράγματα είναι για σένα ευκολότερα. Υπό δυο όμως προϋποθέσεις:1. Ότι θα κρατήσεις τα μέσα επιβολής των προκατόχων σου.2. Ότι θα τα προσαρμόσεις στις νέες περιστάσεις.
Αν είσαι κληρονομικός Ηγέτης, έστω κι αν διαθέτεις απλά και μόνο τις στοιχειώδεις για το ρόλο σου ικανότητες, μην ανησυχείς, μπορείς να διατηρηθείς στην εξουσία για όλη σου τη ζωή. Αλλά και να χάσεις την εξουσία, σου είναι πολύ εύκολο να την αποκτήσεις ξανά.
Ο κληρονομικός Ηγέτης έχει, σε σχέση με εκείνον που έχει μόνος του κατακτήσει την εξουσία, μικρότερη ανάγκη, αλλά και λιγότερους λόγους να είναι σκληρός. Για αυτό και είναι περισσότερο αγαπητός.Η εξουσία από γενιά σε γενιά δημιουργεί παράδοση,έτσι μετά την πρώτη γενιά οι τάσεις για αμφισβήτησή της αποτελούν παρελθόν. Αλλά και οι αλλαγές είναι για σένα πιο εύκολες, επειδή κι αυτές θεωρούνται φυσικό δικαίωμά σου ως κληρονομικού Ηγέτη.Να ξέρεις όμως ότι, αν είσαι κληρονομικός Ηγέτης, η κάθε αλλαγή που κάνεις θα αφήνει «αναμονή» για την οικοδόμηση μιας άλλης, που θα την επεκτείνει
Όταν η εξουσία κατακτιέται
Όταν υπάρχουν πολλοί δήθεν Ηγέτες που σκοτώνονται μεταξύ τους για το ποιος είναι ανώτερος, ικανότερος,δυνατότερος και εξυπνότερος, τότε σίγουρα όλοι τους δεν είναι παρά μετριότητες.
Το μόνο που κάνουν είναινα προσφέρουν θέαμα στους υφισταμένους τους.Και μόνη η εμφάνιση εκείνου που έχει το φυσικό χάρισμα του Ηγέτη είναι ικανή να κάνει τους ανεπαρκείς να παραμερίσουν να περάσει και τους υφισταμένους να υποκλιθούν.Οι άνθρωποι αλλάζουν Ηγέτη μόνο στην περίπτωση που πιστεύουν ακράδαντα πως με αυτή την αλλαγή θα καλυτερεύσει η ζωή τους. Όταν οι υφιστάμενοι πιστεύουν πως η αλλαγή του Ηγέτη τους θα καλυτερεύσει τη ζωή τους, είναι ικανοί να τη διεκδικήσουν ακόμα και με τη βία. Όσοι Ηγέτες κι αν αλλάξουν, οι υφιστάμενοι θα παραμείνουν υφιστάμενοι που, όσες φορές κι αν απογοητευθούν από την αλλαγή του Ηγέτη τους, πάντα θα επιδιώκουν να βελτιώσουν τη ζωή τους αλλάζοντας Ηγέτη.Το νέο Ηγέτη, εκείνοι που τον ανέδειξαν, σίγουρα θα τον πουν αχάριστο, επειδή, ακόμα κι αν έχει κάθε πρόθεση, δεν υπάρχει περίπτωση να μπορέσει να τους αλλάξει τη ζωή, στο βαθμό και με τον τρόπο που φαντάστηκαν.Ως νέος Ηγέτης, ακόμα κι αν έχεις το λαό με το μέρος σου, θα μπορέσεις να κυβερνήσεις άνετα μόνο κάτω από δύο προϋποθέσεις.
1. Αν, με το που θα αναλάβεις την εξουσία, αφανίσεις τον προκάτοχο σου και όλους όσους τον περιέβαλαν αμέσως
.2. Αν κρατήσεις ανέπαφα όλα τα μέσα με τα οποία ο προκάτοχός σου επέβαλε την εξουσία του.
Ο νέος Ηγέτης, στην περίπτωση που δεν έχει το λαό με το μέρος του, τα πράγματα είναι πολύ δύσκολα. Για να κυβερνήσει χρειάζεται μεγάλη τύχη και επιδεξιότητα.Και κυρίως να παρακολουθεί τους υφισταμένους του άγρυπνα προκειμένου να αντιλαμβάνεται τις ανταρσίες τους στη στιγμή της γέννησής τους και να τις καταπνίγει αμέσως, πριν προλάβουν να φουντώσουν.
Μη διστάζεις, στους υφισταμένους σου αρέσει να σε βλέπουν να παρακολουθείς τις κινήσεις τους. Έτσι, αν είναι πειθαρχικοί, σε αγαπούν περισσότερο και, αν δεν έχουν διάθεση να υπακούσουν, σε φοβούνται.Πρέπει τους εχθρούς σου να τους εξουδετερώνεις ολοκληρωτικά. Αν τους προκαλέσεις μονάχα μικροζημιές,σίγουρα θα ανακάμψουν και, τότε, σίγουρα θα σε εκδικηθούν. Το χτύπημα πρέπει είναι τόσο ισχυρό ώστε ποτέ να μη μπορέσουν να ξανασηκώσουν κεφάλι. Έτσι,δε θα κινδυνεύσεις ποτέ από την εκδίκησή τους.Αν προσπαθήσεις να κατακτήσεις την εξουσία, θα σου προσκολληθούν ως συμπαραστάτες όλοι οι ασήμαντοι που φθονούν το μέχρι τότε Ηγέτη. Πρόσεξε να μην αποκτήσουν κύρος και δύναμη, γιατί αλλιώς, τελικά αυτοί θα γίνουν οι κύριοι της κατάστασης κι όχι εσύ.Η επιθυμία της εξουσίας, είναι κάτι πολύ φυσικό κι ανθρώπινο. Μόνο που στην αναγνωρίζουν ως τέτοιο, μόνο αν τελικά καταφέρεις να την κερδίσεις, αλλιώς τιμωρείσαι αμείλικτα ως στασιαστής.
Δεν πρέπει να αφήνεις να χρονίζει ένα πρόβλημα προκειμένου να αποφύγεις έναν πόλεμο, γιατί, έτσι, ούτε τον πόλεμο τελικά θα αποφύγεις και το πρόβλημα θα σε έχει αποδυναμώσει μέχρι να φτάσει η ώρα που θα ξεκινήσει ο πόλεμος.Εκείνος που στηρίζει την αναρρίχηση ενός επίδοξου Ηγέτη, εργάζεται για την αυτοκαταστροφή του. Επειδή η δύναμη, που από αυτήν του την προσπάθεια αποκτά,αρχίζει να μοιάζει ύποπτη, ακόμη και για εκείνον τον οποίο βοήθησε κι έγινε Ηγέτης
Τα δύο είδη της διοίκησης
Έχουμε δύο ειδών διοίκηση:
1. Με ένα κέντρο εξουσίας, τον Ηγέτη, και τους άλλους,όλους υποτελείς, όπως στην ιστορία διοικούσε ο Τούρκος σουλτάνος.
2. Με πολλά κέντρα εξουσίας και τον Ηγέτη συντονιστή,όπως στην ιστορία διοικούσε ο Γάλλος βασιλιάς με τους πολλούς ευγενείς.
Η διοίκηση με ένα κέντρο εξουσίας, τον ισχυρό Ηγέτη,είναι δύσκολο να καταλυθεί, άπαξ όμως και καταλυθεί,είναι πολύ εύκολο να κρατηθεί από αυτόν που την κατέλυσε, αφού, καταλυόμενου του Ηγέτη και μετά τον αφανισμό του περιγύρου του, δε θα υπάρξει άλλη αντίσταση.Η διοίκηση με πολλά κέντρα εξουσίας είναι μεν εύκολο να καταλυθεί, αφού κάποια από τα κέντρα εξουσίας είναι εύκολο να διαφθαρούν, αλλά πολύ δύσκολο να κρατηθεί από αυτόν που την κατέλυσε, επειδή, αφενός ό,τι και να γίνει, τα περισσότερα από τα κέντρα εξουσίας θα παραμείνουν ισχυρά, αφού η εξουσία τους θεωρείται κατά κάποιον τρόπο «φυσική» και, αφετέρου, τα διαβρωμένα κέντρα εξουσίας ο λαός δεν τα ακολουθεί
Η σημασία της ικανότητας του ηγέτη
Οι περισσότεροι άνθρωποι συνηθίζουν να μιμούνται τις πράξεις των επιτυχημένων και να επιδιώκουν να τους μοιάσουν.
Εννοείται ότι οι πράξεις τους πολύ λίγο μοιάζουν με εκείνες των προτύπων τους, για τον απλούστατο λόγο ότι η ικανότητά τους δεν έχει καμιά σχέση με την ικανότητα εκείνων.Ο άνθρωπος που δε διαθέτει και τόσο σπουδαίες εκ φύσεως ικανότητες, θα πρέπει να διαλέγει ως πρότυπα τους άνδρες που αναδείχθηκαν σπουδαίοι, γιατί, παρότι δε θα μπορέσει ποτέ να τους φτάσει, τουλάχιστον θαπάρει κάτι από τη μυρωδιά τους.
Οι ικανοί τοξότες, σαν δουν πως ο στόχος τους είναι πολύ μακρινός, κι έχοντας επίγνωση μέχρι πού μπορεί να φτάσει το Βέλος τους, στοχεύουν πολύ ψηλότερα από το σημείο όπου βρίσκεται το σημάδι που πραγματικά θέλουν να πετύχουν, γιατί ξέρουν ότι μόνο με τη βοήθεια ενός πιο ψηλού στόχου μπορούν να αυξήσουν τις πιθανότητες να πετύχουν την αρχική τους επιδίωξη.Για να γίνει κανείς Ηγέτης πρέπει:να διαθέτει ικανότητα ή να διαθέτει τύχη.Ο Ηγέτης όμως που θα μείνει στην εξουσία περισσότερο, είναι εκείνος που θα στηριχθεί λιγότερο στην τύχη του.Οι μεγάλοι Ηγέτες δεν περίμεναν τη δεύτερη εύνοια της τύχης τους, εκμεταλλεύτηκαν την αρχική
Δεν αρκεί να αδράξει Ηγέτης την ευκαιρία που το υέστειλε η τύχη. Πρέπει και να τη διαμορφώσει.
Αν δεν διαθέτει την ικανότητα να χειρισθεί σωστά το υλικό που του προσφέρει η καλή του τύχη, η ευκαιρία πάει χαμένη. Όσοι γίνονται Ηγέτες βασίζονται κυρίως στις ικανότητές τους, κατακτούν την εξουσία με λίγο κόπο, αλλά χρειάζονται πάρα πολύ κόπο για να τη διατηρήσουν.
Με έναν τρόπο διατηρείται η εξουσία: με τη σωστή διαχείρισή της.
Πιο δύσκολο και πιο επικίνδυνο πράγμα δεν υπάρχει από το να αλλάξεις τους θεσμούς της εξουσίας που μόλις απέκτησες.Με το που θα πας να αλλάξεις τους θεσμούς, θα κάνεις εχθρούς τους πάντες. Όχι μόνο εκείνους που τους συμφέρουν οι παλιοί θεσμοί, αλλά κι εκείνους που θα ωφεληθούν από τους νέους, αφού δεν πρόκειται να σε στηρίξουν, παρά μόνο όταν βεβαιωθούν πως οι νέοι θεσμοί τελικά επικράτησαν.
Στην καλύτερη περίπτωση οι πρώτοι θα σε πολεμάνε με λύσσα, ενώ οι δεύτεροι θα σε υποστηρίζουν χλιαρά.
Μπορείς να αλλάξεις τους θεσμούς ή με την πειθώ ή με τη βία. Η ιστορία δείχνει πως όσοι εφάρμοσαν τον πρώτο τρόπο και κακό τέλος είχαν και τους θεσμούς δεν άλλαξαν, ενώ όσοι χρησιμοποίησαν το δεύτερο, και δεν κινδύνεψαν και είχαν αποτέλεσμα.
Οι λαοί δεν έχουν σταθερά ιδανικά. Πιο εύκολα πείθονται από ένα δημαγωγό, παρά κρατάνε σταθερά τα πιστεύω τους
Μόλις ο λαός αρχίζει να χάνει την πίστη του σε σένα, να του τη διατηρήσεις με τη Βία. Αλλιώς, όταν ο λαός αρ χίσει να μη σε πιστεύει πια, κινδυνεύεις να πέσεις και να τσακιστείς στους ίδιους τους θεσμούς που ο ίδιος θεσμοθέτησες.
Η κακή χρήση της βίας γίνεται, είτε από δειλία του Ηγέτη είτε από ανικανότητα να διοικήσει.Η καλή χρήση της βίας τις περισσότερες φορές αποδίδει για όλους, ενώ η κακή χρήση της οδηγεί στο να χάσει ο Ηγέτης την εξουσία. Όταν ο Ηγέτης κάνει τις ωμότητες στην αρχή και όλες μαζί, στη συνέχεια οι πράξεις του φαίνονται ως ευεργεσίες και σταδιακά δημιουργείται κλίμα ασφάλειας στους εξουσιαζόμενους.
Στην αντίθετη περίπτωση, κρατά συνέχεια στο χέρι το μαχαίρι και δεν μπορεί να στηριχθεί στους εξουσιαζόμενους, επειδή από φόβο δεν μπορούν κι εκείνοι να τον εμπιστευθούν.Οι ωμότητες πρέπει να γίνονται όλες μαζί ώστε η γεύση τους να διαρκεί όσο γίνεται λιγότερο, ενώ οι ευεργεσίες πρέπει να γίνονται σταδιακά ώστε η γεύση τους να διαρκεί περισσότερο.
Την ευεργεσία ο Ηγέτης πρέπει να την κάνει σε ανύποπτο χρόνο κι όχι όταν είναι αναγκασμένος από τις περιστάσεις, επειδή στη δεύτερη περίπτωση μόνο τον ίδιο τον Ηγέτη δε θα ωφελήσει, γιατί τότε όλοι θα πιστέψουν πως την έκανε επειδή ήταν αναγκασμένος να την κάνει και έτσι κανείς δε θα του χρωστά ευγνωμοσύνη
Η πολιτική της ηγεσίας
Μπορεί κάποιος να γίνει Ηγέτης, επειδή του χαρίστηκε η εξουσία του από την εύνοια κάποιων ισχυρών. Όταν ο Ηγέτης καταλάβει την εξουσία, όχι επειδή είναι εκ φύσεως άξιος να την κατακτήσει, ούτε επειδή τον ευνόησε η τύχη, αλλά από πονηριά συνοδευομένη από τύχη, τότε μιλάμε για Δημοκρατική Διακυβέρνηση.Προϋπόθεση της Δημοκρατικής Διακυβέρνησης είναι τον Ηγέτη να τον θέλουν ή ο λαός ή οι ισχυροί της κοινωνίας.Σε κάθε κοινωνία οι διαθέσεις λαού και ισχυρών είναι μεταξύ τους αντίθετες. Ο λαός λαχταράει να μην κυβερνιέται, ούτε να καταπιέζεται από τους ισχυρούς, ενώ οιισχυροί λαχταράνε να κυβερνούν και να καταπιέζουν τον λαό.Από τη μόνιμη σύγκρουση των διαφορετικών κοινωνικών διαθέσεων λαού και ισχυρών τρία είναι τα πιθανά αποτελέσματα: Η Απολυταρχία, η Δημοκρατία και η Ασυδοσία.
Το αν ο Ηγέτης αναδειχθεί από το λαό ή από τους ισχυρούς εξαρτάται από το ποιος από τους δυο κερδίζεικάθε φορά την ευκαιρία. Όταν οι ισχυροί δουν πως δεν αντέχουν να αντιταχθούν στο λαό, σωρεύουνε κύρος σε έναν δικό τους και με τις ευλογίες του λαού τον κάνουν Ηγέτη, ώστε κάτω από τη σκιά του να κάνουν τις δουλειές τους. Όταν ο λαός δει πως δεν μπορεί να αντισταθεί στους ισχυρούς, σωρεύει κύρος σε έναν δικό του και με την ανοχή των ισχυρών τον κάνει Ηγεμόνα, πιστεύοντας πως είναι καλύτερα να διαφεντεύεται από εκείνον παρά από τους ισχυρούς.
Όποιος ανεβαίνει στην ηγεσία με τη Βοήθεια των ισχυρών, είναι πιο ευάλωτος από εκείνον που ανεβαίνει από την εύνοια του λαού, επειδή ο πρώτος έχει να δώσει λογαριασμό σε πολλούς που μάλιστα περνιούνται για ίσοι του, ενώ στο λαό δεν έχει στην πραγματικότητα την υποχρέωση να δώσει λογαριασμό κανείς Ηγέτης.
Όποιος ανεβαίνει στην ηγεσία από την εύνοια του λαού,μπορεί και την κρατά για πολύ, επειδή παίρνει τις αποφάσεις μόνος του και γύρω του δε βρίσκεται κανένας -ή βρίσκονται ελάχιστοι- που να αμφισβητεί πραγματικά την αξία και τις επιλογές του.Δεν είναι δυνατόν να ικανοποιήσεις τους ισχυρούς χωρίς να βλάψεις το λαό, ενώ αντίθετα μπορείς κάλλιστα να ικανοποιήσεις το λαό χωρίς να βλάψεις του ισχυρούς.
Αυτό συμβαίνει, επειδή ο σκοπός του λαού είναι πιο αγνός από εκείνον των ισχυρών και το μόνο που θέλει είναι να έχει την αίσθηση πως δεν καταπιέζεται.
Το χειρότερο που μπορεί να κάνει ένας λαός στον Ηγεμόνα του, είναι να τον εγκαταλείψει. Όμως οι ισχυροί υποστηρικτές όχι μόνο θα τον εγκαταλείψουν σίγουρα,αλλά, σαν πονηροί που είναι, θα εξαντλήσουν πριν ό,τι έχουν να ωφεληθούν από αυτόν, έστω κι αν χρειασθεί να τον εξοντώσουν.Είναι πάρα πολύ δύσκολο να κολακεύει ένας Ηγεμόνας το λαό, παρότι δεν μπορεί να σταθεί ούτε μια στιγμή χωρίς το λαό δίπλα του.
Τους ισχυρούς όμως είναι πολύ εύκολο να τους κολακεύει, αρκεί να τους δίνει και να τους παίρνει προνόμια και τιμές κατά τα κέφια του.Ο Ηγέτης πρέπει να αντιμετωπίσει τους ισχυρούς, έχοντας ως κριτήριο το αν συμπεριφέρονται με τρόπο τέτοιο ώστε με τη στάση τους να δένονται ή όχι ολότελα με τη δική του τύχη. Όσοι από τους ισχυρούς δένουν την τύχη τους με την τύχη του Ηγέτη, πρέπει ο τελευταίος να τους τιμά και να τους αγαπά, αρκεί να μη ζητάνε υπερβολικές ανταποδόσεις.
Όσοι από τους ισχυρούς δε δένουν την τύχη τους με την τύχη του Ηγέτη, χωρίζονται σε δύο κατηγορίες. Στην πρώτη είναι εκείνοι που το κάνουν από φυσική ανανδρία ή λιποψυχία. Θα πρέπει ο Ηγέτης να είναι σίγουρος ότι αυτοί οι άνθρωποι θα τον δοξάζουν στις καλέςτου μέρες και θα τον αγνοήσουν στις κακές του. Εν τούτοις μπορεί, όχι μόνο πού και πού να τους εμπιστεύεται αλλά και να τους ζητά και καμιά συμβουλή.
Στη δεύτερη είναι εκείνοι που το κάνουν, επειδή έχουν μεγάλη ιδέα για τον εαυτό τους, δηλαδή αυτοί που πρέπει να φοβάται και από τους οποίους σε κάθε περίπτωση πρέπει να φυλάγεται. Στις δύσκολες ώρες αυτοί είναι εκείνοι που θα τον σπρώξουν πρώτοι για να τον κάνουν να κατρακυλήσει παρακάτω.Ιδίως όταν ένας Ηγέτης αναδειχθεί από τους ισχυρούς θα πρέπει αμέσως να φροντίσει να κάνει και το λαό φίλο του.
Αρκεί να καταφέρει να τον πείσει πως τον φροντίζει και να του δημιουργήσει την αίσθηση της ελευθερίας.Οι άνθρωποι συνηθίζουν να νιώθουν ιδιαίτερα υποχρεωμένοι όταν βλέπουν καλό από κάποιον για τον οποίο ήταν σίγουροι πως θα δουν κακό.
Για αυτό ο λαός αγκαλιάζει περισσότερο τον Ηγέτη που ανέδειξαν οι ισχυροί,αν ο Ηγέτης καταφέρει γίνει αρεστός παρά εκείνον που οι ίδιοι εξέλεξαν. Όταν ο Ηγεμόνας δεν έχει φίλο το λαό, δεν έχει φάρμακο στη δύσκολη ώρα. Συνταγή όμως με την οποία ο λαός πιάνεται φίλος δεν υπάρχει. Πρέπει ο Ηγέτης να ενεργεί κατά περίπτωση.
Λεν υπάρχει πιο ηλίθια παροιμία από εκείνη που λέει «Όποιος κτίζει θεμέλια στο λαό, στην άμμο κτίζει». Όμως, για να στηρίξει ο λαός έναν Ηγέτη θα πρέπει να τον Βλέπει ως άντρα με καρδιά, που δεν σκιάζεται τις αναποδιές. Επιπλέον, ο ίδιος ο Ηγέτης πρέπει με τιςδιαταγές του να ξέρει να κρατά ψηλά το φρόνημα του λαού. Ένας τέτοιος ηγέτης ποτέ δε θα βρεθεί προδομένος από το λαό του.Το σημείο που οι Ηγέτες παραπατάνε είναι όταν πάνε να μεταπηδήσουν από τη φωτισμένη διοίκηση στην απολυταρχία.Ο Ηγέτης κυβερνά, είτε ελέγχοντας στη διοίκηση τα πάντα μόνος του είτε ορίζοντας εκπροσώπους του.
Στη δεύτερη περίπτωση η θέση του αποδυναμώνεται, επειδή η εξουσία του εξαρτιέται σχεδόν εξ ολοκλήρου από την καλή θέληση των εκπροσώπων του, οι οποίοι συνήθως στις αναποδιές ή τον εγκαταλείπουν ή του αρπάζουν την εξουσία.Στην περίπτωση που οι εκπρόσωποι θελήσουν πάνω στην αναμπουμπούλα να αρπάξουν την εξουσία από τον Ηγέτη, ο τελευταίος δεν μπορεί να αντιδράσει εύκολα,επειδή οι υπήκοοι, έχοντας συνηθίσει να παίρνουν εντολές από αυτούς, δεν υπακούουν σε εκείνον.
Σε αμφίβολους καιρούς ο Ηγέτης πάντα περιστοιχίζεται από ανθρώπους αμφίβολης εμπιστοσύνης.Στους ήσυχους καιρούς όλοι τρέχουν, όλοι τάζουν και όλοι λένε πως πεθαίνουν για χάρη του Ηγεμόνα. Όταν όμως ο κίνδυνος πλησιάσει κι ο Ηγέτης τους χρειασθεί,τότε βρίσκει κοντά του ελάχιστους.Την εμπειρία της προδοσίας από τους πολύ έμπιστούς του, ο Ηγέτης την περνά μονάχα μια φορά.Ο γνωστικός Ηγέτης συνδέεται με τους κάτω από αυτόν με σχέσεις αμοιβαίας στήριξης. Έτσι, τους έχει όλους πιστούς.
Πως πρέπει να μετριέταιη δύναμη του ηγέτη
Η δύναμη του Ηγέτη μετριέται από το αν στην ανάγκη,μπορεί να στηριχθεί στις δικές του μόνο δυνάμεις ή του είναι απαραίτητο να προσφύγει στην υποστήριξη άλλων.Είναι πολύ δύσκολο να βλάψει κάποιος έναν Ηγέτη που κάνει καλά τη δουλειά του κι επιπλέον έχει την αναγνώριση και την αγάπη των διοικούμενων από αυτόν,επειδή τους έχει εξασφαλίσει ευημερία και ασφάλεια.
Οι διοικούμενοι μισούν την ανασφάλεια.Οταν ένας Ηγέτης είναι ικανός και χαίρει της εκτιμήσεως των διοικούμενών του, πρέπει να φροντίζει να το ξέρουν όλοι οι εχθροί του, επειδή τότε κανείς δε θα τολμήσει να σκεφτεί να του κάνει κακό, επειδή θα ξέρει πως, αν του επιτεθεί θα σπάσει τα μούτρα του.
Η φύση των ανθρώπων είναι τέτοια ώστε να αισθάνονται υποχρεωμένοι να προσφέρουν ευεργετήματα προς τον Ηγέτη που παραδέχονται κι αγαπούν. Έτσι, αν ο Ηγέτης δεχθεί επίθεση, θα πρέπει να ζητήσει τη βοήθεια των διοικούμενων κι εκείνοι, όσο η καρδιά τους είναι ζεστή από την επιθυμία να τον υπερασπισθούν, δε θα υπολογίσουν τις προσωπικές ζημιές που πρέπει να υποστούν για αυτό. Κι όταν πια ο εχθρός θα έχει τραπεί σε φυγή και η καρδιά τους θα έχει παγώσει από την καταστροφή που τους προκάλεσε η επίθεση του, όχι μόνο δε θα καταλογίσουν τις προσωπικές τους ζημιές στον Ηγέτη,αλλά αντιθέτως, το ότι μπόρεσαν να του φανούν χρήσιμοι, θα τους δέσει πιο πολύ με τον Ηγέτη τους.
πηγή -
https://www.scribd.com/doc/23716865/%CE%9F-%CE%B7%CE%B3%CE%B5%CE%BC%CF%8C%CE%BD%CE%B1%CF%82-%CE%9D%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CE%BB%CF%8C-%CE%9C%CE%B1%CE%BA%CE%B9%CE%B1%CE%B2%CE%AD%CE%BB%CE%B9
http://www.kathimerini.gr/788356/article/epikairothta/ellada/sto-eleos-ths-aka8arsias-h-filosofikh
Μιά πρώτη ανάγνωση της είδησης είναι ότι ένα κρατικό κτίριο, το οποίο επισκέπτονται χιλιάδες φοιτητές καθημερινά,έχει αφεθεί στο έλεος των σκουπιδιών, εδώ και μήνες.Κάποιος άσχετος επισκέπτης χωρίς ενημέρωση, θα πίστευε ότι το κτίριο μάλλον εγκαταλείφθηκε.Κάποιος άλλος θα πίστευε ότι η οικονομική κρίση της χώρας οδήγησε σ΄αυτή την κατάσταση.Κάποιος άλλος θα μπορούσε να ισχυριστεί ότι το κτίριο δεν έχει πλέον διαχειριστή : o διαχειριστής ας πούμε πέθανε, και δεν αντικαταστάθηκε.
Ομως μαθαίνουμε από τον τύπο ότι το πρόβλημα είναι απλά νομικό, και έχει να κάνει με έναν διεθνή μειοδοτικό διαγωνισμό που έγινε η γίνεται γιά την συγκομιδή των σκουπιδιών, ο οποίος δεν έχει καταλήξει εδώ και δύο χρόνια.
Σε οποιαδήποτε άλλη χώρα της υφηλίου, αυτό δεν θα μπορούσε να συμβεί.Ο διαγωνισμός θα είχε ολοκληρωθεί πρίν λήξει η υφιστάμενη σύμβαση.Θα υπήρχε και δικλείδα ασφαλείας η οποία θα προέβλεπε την ανανέωση της συμφωνίας γιά κάποιο χρονικό διάστημα μέχρι να προκύψει ο νέος ανάδοχος.Στην περίπτωση που διαπιστωνόταν ότι οι υπεύθυνοι του πανεπιστημίου δεν μπορούσαν να λύσουν ούτε το πρόβλημα των σκουπιδιών θα απολυόταν, διότι αν δεν μπορείς να λύσεις ένα τόσο απλό πρόβλημα, δεν μπορείς να έχεις την ικανότητα να παρέχεις παιδεία σε χιλιάδες φοιτητές.Αν παρ όλες αυτές τις δικλείδες ασφαλείας διαπιστωνόταν ότι το πρόβλημα δεν λύνεται θα έδινε λύση το υπουργείο παιδείας της χώρας.Τέλος, αν το υπουργείο παιδείας δεν έδινε λύση, θα υπήρχε επέμβαση της δικαιοσύνης γιά να κλείσει το πανεπιστήμιο γιά την διαφύλαξη της δημόσιας υγείας.Ολα αυτά θα προβλεπόταν και θα γίνονταν σίγουρα σε οποιαδήποτε χώρα ας πούμε της Αφρικής.Δεν μπορούν όμως να γίνουν στην Ελλάδα.Και το ερώτημα είναι γιά ποιό λόγο.
Θα μπορούσε να πεί κανείς ότι το πρόβλημα είναι η ανικανότητα διαχείρισης : δεν έχουμε δηλαδή τους κατάλληλους κανόνες και τους κατάλληλους ανθρώπους να διαχειριστούν πολύ απλά προβλήματα.Αυτό θα μπορούσε να ισχύει στην περίπτωση που στον παγκόσμιο πίνακα κατάταξης της αποτελεσματικότητας του κάθε κράτους να συλλέγει τα σκουπίδια από τα πανεπιστήμια του, η χώρα μας βρισκόταν στην τελευταία θέση η κοντά στην τελευταία θέση.Αυτό όμως δεν συμβαίνει.Μπορεί κάποια χώρα να μήν συλλέγει καλά τα σκουπίδια των πανεπιστημίων της.Δεν υπάρχει όμως χώρα που απλά να αδυνατεί να συλλέξει τα σκουπίδια από ένα πανεπιστήμιο γιά χρόνια η γιά μήνες όπως συμβαίνει στην Φιλοσοφική Αθηνών.
Οταν μιά χώρα αδυνατεί να κάνει κάτι τόσο απλό όπως το να συλλέξει τα σκουπίδια από ένα πανεπιστήμιο, έχω την εντύπωση ότι το πρόβλημα δεν είναι πλέον μόνο διαχειριστικό.Είναι και διαχειριστικό, με την έννοια ότι το πανεπιστήμιο δεν διοικείται και δεν υπάρχει μηχανισμός γιά την απόλυση των υπευθύνων.Είναι και διαχειριστικό με την έννοια ότι δεν λειτουργούν οι θεσμοί.Ομως επί της ουσίας έχουμε να κάνουμε με άλλα μεγέθη :
α/το κράτος ελέγχεται απόλυτα από την κομματοκρατία και εξυπηρετεί μονο τα συμφέροντα της και τίποτα άλλο.Ομως ακόμα κι' αν αύριο καταρρεύσει η κομματοκρατία το πρόβλημα επίλυσης τόσο απλών προβλημάτων δεν θα λυθεί πλήρως διότι υπάρχει κι΄ενα άλλο ακόμα πιό σημαντικό πρόβλημα που είναι πολιτισμικό.
β/το πρόβλημα έγκειται στο εξής : Αν ένας άνθρωπος δεν μπορεί να σηκώσει το χέρι του, μπορεί να είναι παράλυτος η να έχει κάποιο πρόβλημα υγείας.Μπορεί όμως να είναι και δεμένος η να του έχουν βάλει γύψο, οπότε δεν μπορεί να σηκώσει το χέρι.
Αν ένα νομικό πρόσωπο όπως το κράτος δεν μπορεί να κάνει μιά απλή κίνηση όπως το να μαζέψει τα σκουπίδια, αυτό δεν μπορεί να οφείλεται σε αναπηρία η σε αρρώστια.Κάποιοι το ακινητοποίησαν η το έβαλαν σε γύψο.Και γι΄αυτό, δεν φταίνε μόνο οι κομματοκράτες.Το πρόβλημα αυτό είναι εμφανές σε οποιονδήποτε προσεκτικό παρατηρητή της λειτουργίας του κράτους :το Σύνταγμα και οι νόμοι είναι φτιαγμένοι γιά την αιωνιότητα.Πουθενά δεν προκύπτει μιά ευελιξία η οποία θα επέτρεπε την προσαρμογή στα νέα δεδομένα που δημιουργεί συνεχώς η ζωή.Οι νόμοι μας απαθανατίζουν την σημερινή ζωή.Δεν μπορούν να διανοηθούν ότι η ζωή αύριο θα είναι διαφορετική.Αυτή η κατάσταση δημιουργεί μιά στατικότητα στην κοινωνία και στην οικονομία.Μιά νέα επιστημονική ανακάλυψη μπορεί γιά παράδειγμα να αλλάξει ριζικά έναν κλάδο της οικονομίας μέσα σε ένα χρόνο, αλλά μπορεί το πολιτικό σύστημα να το συνειδητοποιήσει μετά από 20 χρόνια και να αλλάξει τότε τον νόμο οπότε είναι πλέον πολύ αργά.
Δεν είναι όμως μόνο η νομοθεσία που υμνεί την αιωνιότητα σε ότι αφορα την λειτουργία του κράτους.Οι δομές του παραμένουν οι ίδιες εδώ και δεκαετίες χωρίς κανείς να είναι υπεύθυνος να τις προσαρμόσει στην εκάστοτε πραγματικότητα.Είναι ξέρετε,αυτό που οι Γερμανοί ονομάζουν μεταρρυθμίσεις από το 2010.Γιά παράδειγμα, αν μιά χώρα έχει 100.000 ανέργους και ξαφνικά βρίσκεται με 1.000.000 ανέργους ο κοινός νους θα έλεγε ότι πρέπει να μεταφερθούν περισσότεροι υπάλληλοι στον ΟΑΕΔ γιά να εξυπηρετηθούν οι άνεργοι λόγω αλλαγής των συνθηκών.αυτή η αλλαγή σύνθηκων είναι άγνωστη έννοια στην χώρα μας διότι οι συνθήκες έχουν προβλεφθεί μέχρι το τέλος του Κόσμου, και έχει προβλεφθεί να είναι σταθερές
Τέλος, το καθεστώς μονιμότητας των δημοσίων υπαλλήλων είναι και αυτό μιά έκφραση της ψευδαίσθησης της αιωνιότητας σε ότι αφορά την λειτουργία του κράτους.Το κράτος δεσμεύεται να χρησιμοποιεί και να πληρώνει υπαλλήλους μέχρι την σύνταξη τους είτε αυτοί είναι καλοί είτε δεν είναι καλοί.Και δεσμεύεται ενώ δεν γνωρίζει αν θα μπορεί να τους παρέχει μισθό μέχρι την σύνταξη τους.
Η χώρα μας αρέσκεται να ζεί στο παρόν και θέλει να το κάνει αιώνιο.Φοβάται το μέλλον.Αυτό είναι το πρόβλημα.Και μιά χώρα , ένας πολιτισμός, που φοβάται το μέλλον, δεν μπορεί να επιβιώσει.
Το θέμα των σκουπιδιών στην Φιλοσοφική Αθηνών,θα μπορούσε να λυθεί αν ζητήσουμε συνδρομή από ένα αφρικανικό κράτος που δημιουργήθηκε πρίν από 20 χρόνια.Κοινός νούς υπάρχει ανά την υφήλιο.Τι να το κάνεις όμως;To πρόβλημα των σκουπιδιών και η αδυναμία επίλυσης του, δείχνει ένα άλλο πολύ πιό σημαντικό πρόβλημα γιά το οποίο δεν υπάρχει ορατή λύση : μπορεί αυτή η κοινωνία και αυτό το κομματοσκυλικό κράτος να διαχειριστούν σοβαρότερα προβλήματα όπως μιά κατάσταση πολέμου η μιά επιδημία τύπου 'Εμπολα;
Προσωπικά αμφιβάλλω.
